Wat is het betoog achter het beton van iconische architectuurprojecten en hun stadsidentiteit? Spraakmakende architectuur kan steden uitkomst bieden om zich op de kaart te zetten. Een voorbeeld is het Guggenheim Museum in Bilbao, dit gebouw bracht deze stad wereldfaam. Ook in Nederland proberen steden iconen te creëren die het perfecte visitekaartje zijn van hun stad.
De documentaire die zondag 16 oktober vertoond werd in filmtheater de Fabriek zoomde voornamelijk in op twee Nederlandse steden die met hun identiteit worstelden. Om deze steden te herdefiniëren werd moderne architectuur ingezet: de stedelijke Blob in Eindhoven en het nieuwe stadshart en de Piazza in Almere.
Het doel van de documentaire is om een bijdrage te leveren aan een debat over de betekenis van een gebouw voor een stad. Waarom wordt een gebouw ontwikkeld en wat levert het op voor de stad? Welk verhaal vertelt deze architectuur over stadsidentiteit? Is dit geloofwaardig en aansprekend en wordt dit ook gedragen door de bewoners? Dergelijke vragen werden gesteld aan architecten, stadsbestuurders, projectontwikkelaars en straatpubliek.
Na het vertonen van deze documentaire ging Marga Palmboom (Babel) in gesprek met Peter Roos (voormalig wethouder Wormerland en voorzitter Historisch Genootschap Wormer) en de makers van de documentaire Hans Busstra en Marguerite Meijer . Zij kenden Wouter Jan Verheul en besloten zijn als boek verschenen afstudeerscriptie ‘Tussen Betoog en Beton’ vanuit het perspectief van een verwonderende buitenstaander te verfilmen.
Moeten er meer iconen in de Zaanstreek en dan met name in Wormerland/de Noord komen?
Goede iconen komen vaak voort uit een in het plaatselijk DNA verankerd verhaal vanuit het historische en/of culturele verleden. Marga had zich een beetje verdiept in de geschiedenis van Wormer en Jisp. In het centrum van Wormer wordt binnenkort de 120 jaar geleden gesloopte Beschuittoren herbouwd. Deze speelde een prominente rol in de geschiedenis. Rond 1600 leefden de bewoners namelijk voornamelijk van de haringvangst. In de 17e en 18e eeuw kende de streek een bloeiende walvisvaart en walvisverwerkingsindustrie. Het Wormer- en Jisperveld was een industriegebied waar de traankokerijen hun stinkende walm verspreiden. De voeding voor alle Hollandse zeevaarders bestond grotendeels uit beschuit uit onze streek. Het aantal beschuitbakkerijen in Wormer bedroeg tijdens de bouw van de beschuittoren in 1648 meer dan 100 (en misschien zelfs 150) bakkerijen! De 40 jaar geleden gedempte Bartelsluis werd gebouwd in 1638. Deze sluis werd vooral druk gebruikt door de beschuitventers die het naar Amsterdam vervoerden. Het ontdempen van de sluis lijkt wellicht te gaan plaatsvinden. Is het misschien een idee om in deze bredere bocht in de Zaan een historische jachthavenplaats voor oude zeilschepen te maken? De geschiedenis van deze streek wordt hier dan op prachtige wijze veel zichtbaarder en aantrekkelijker voor bezoekers…
Op de vraag “of er in ‘de Noord’ wel iconen moeten komen?” antwoordde Peter Roos (aanwezig op persoonlijke titel) dat een icoon zeker moet berusten op historisch besef. Het moet ook een doel hebben. Zaanstreek Noord is een interessante plek voor wonen, werken en recreëren. Het doel zou dus niet moeten zijn om toeristen te trekken. Hij vraagt zich dan ook af of er behoefte is aan zo’n ontwikkeling. De visueel aantrekkelijke historische pakhuizen in de Zaanbocht hebben zeker een relatie met de geschiedenis van de streek. Helaas zijn ze niet allemaal open voor publiek. Toch heeft hij wel ideeën over wat dan eventueel een nieuw icoon zou kunnen worden:
De volledig leegstaande PTT straaltoren transformeren. Dit is al een van veraf te zien landmark tegenover Wessanen aan de Wormer kant van de Zaan en geeft aan “hier is Wormer”. Een icoon moet vooral identiteit en een functie hebben, mensen moeten er iets aan hebben.
Hans Busstra komt zelf uit Rotterdam en vindt dat het daar maar door gaat met het bouwen van iconen. Het worden meer toeristische trekpleisters dan dat het een doel heeft. Hij vraagt zich af hoe men daar in Zaandam over denkt. Wat vindt men van Inverdan? En het iconische Inntel hotel? De aanwezigen in de zaal antwoordden dat het Zaandam wel weer op de kaart heeft gezet. Er komen meer toeristen dan Zaankanters zelf. Overdag is er wel meer reuring dan vroeger. Op zijn vraag hoe het ’s avonds in het centrum is, kan niet echt een antwoord worden gegeven. Uit de zaal klinkt dat het ’s avonds alleen leeft in Amsterdam, maar “Amsterdam heeft het, Rotterdam maakt het, Zaanstad kan dat ook! Toch bereik je dat niet met alleen iconen.” Uiteindelijk is de Zaanstreek meer dan Zaandam en de Zaanse Schans alleen.
Het succes van een transformatie van bijvoorbeeld de voormalige fabrieken van het voedingsmiddelenconcern Wessanen in Wormerveer valt of staat vooral met de functies die je er aan geeft.
Peter Roos had een verrassend idee voor de wens van Zaanstad om het toerisme beter te spreiden: Haal het Zaans- en Verkade museum naar deze leegstaande imposante silo’s en gebouwen aan de Zaan. Met perfecte uitvalswegen naar A8 en straks A9. En je voorkomt hiermee onwenselijke transities van beeldbepalende historisch en architectonisch interessante gebouwen.
“Maak hier dan geen tweede ‘Brokking’ van” pleit hij. “Wat daar gaat gebeuren heeft maar een zeer dunne verbinding met het verleden en wordt alleen voor de happy few.”
Ook de zaal mengt zich in het gesprek. Om het betaalbaar te houden zal de waarde van een plek of gebouw bepaald moeten worden voor de bestemming die het nu heeft. Maak daar geen wonen en werken van, dat drijft de prijs enorm omhoog. Kijk naar het Hembrugterrein. Dit gebied heeft andere eigenschappen en is zo voor bepaalde mensen aantrekkelijk. Ook goede verbindingswegen zijn belangrijk voor een gebied. Dit kan verhinderen dat een gebied een afvalputje wordt.
“Wat is het succesvolle concept voor een icoon?”
Volgens de makers van de film is dat dat er een historische link moet zijn. Door geldgebrek nu is er meer herbestemming. Hierdoor is er wel meteen een link met de historie. Ook moet een icoon een veelzijdig doel hebben.
Aan het eind van het nagesprek complimenteerde de zaal de filmers nogmaals met de mooie, boeiende en indrukwekkende film.
