Verslag gebiedsmeet-up ‘De Metropoolregio Amsterdam en haar nieuwe Zaankanters’

Wanneer voelt een nieuwe bewoner van de Zaanstreek zich eigenlijk een Zaankanter? Bij een eerste peiling onder de bezoekers van de gebiedsmeet-up die architectuurplatform Babel op 21 juni organiseerde blijkt dat behoorlijk te verschillen.

De één noemt zich al Zaankanter na een jaartje wonen in Zaandam, de ander is na 30 jaar nog steeds op Amsterdam georiënteerd. De vraag die Babel op 21 juni in het Zaantheater centraal stelde was: nu Zaanstad en Amsterdam in de Metropoolregio Amsterdam (MRA) steeds meer verbonden raken, wat voor invloed heeft dat op Zaanstad? Wat is ervoor nodig om nieuwkomers in de Zaanstreek zich thuis te laten voelen? Maar ook: welke betekenis heeft de komst van vooral Amsterdammers voor de eigenheid van de Zaanstreek?

De gebiedsmeet-up die onder de bezielende leiding van Leontien de Koning – zelf Zaankanter – plaatsvond was de aftrap van het stadsevenement WeMakeThe.City. Dit evenement vond voor het eerste in de Zaanstreek plaats met als zenuwcentrum de broedplaats De Honigfabriek in Koog aan de Zaan. Het thema van het debat kon niet beter gekozen zijn, want staat dit evenement niet symbool voor de toenemende Amsterdamse invloed in de Zaanstreek? De organisatoren hebben er echter alles aan gedaan het evenement ook een Zaans karakter te geven door de dorpen bij het festival te betrekken.

Het gesprek tijdens de gebiedsmeet-up kreeg vorm door drie gasten het woord te geven die ieder vanuit een ander perspectief vertelden welke invloed nieuwkomers op de identiteit van de Zaanstreek hebben.

Jaap Draaisma is geboren en getogen in de Zaanstreek. Hij ontvluchtte het door hem als benauwd ervaren Wormerveer om in Amsterdam te gaan studeren. Daar heeft hij na zijn studie het bedrijf Urban Resort opgezet dat vele creatieve broedplaatsen in Amsterdam ontwikkelde en exploiteert en/of ondersteunt. De laatste jaren, nadat hij afscheid nam van zijn bedrijf, is hij opnieuw, bewust en met veel voldoening betrokken bij de oprichting van broedplaatsen in Zaandam en Purmerend.

Angelique Finkers is daarentegen geboren in Almelo. Ze woont nu dertien jaar in Zaanstad, maar voelde zich al vanaf dag één Zaankanter. Vanaf 2016 is zij directeur van het Zaantheater. De reden dat zij zich in de Zaanstreek als snel thuis voelde is de gelijkenis tussen de Zaankanters en de inwoners van Almelo. Ze herkent in haar huidige streekgenoten dezelfde directheid in de omgang, vermoedelijk te verklaren door hetzelfde industriële verleden dat overal voelbaar is.

Frank van Dooren woont niet in de Zaanstreek, maar werkt er al 15 jaar. Aanvankelijk als directeur ‘Stad’ bij de gemeente, daarna als directeur/bestuurder van Woningcorporatie ZVH. Hij noemt zich geen Zaankanter, gewoon omdat hij, zoals hij later in het gesprek zou uitleggen, respect heeft voor de solidariteit waarmee Zaankanters met elkaar omgaan. Die is sterker dan hij elders heeft ervaren.

Het gesprek op deze middag viel in twee delen uiteen. Het eerste deel ging vooral over wat ervoor nodig was om een goede mix te bereiken tussen de bestaande inwoners en de nieuwkomers. Wat kunnen corporaties, ondernemers, broedplaatsen, culturele instellingen, maar ook de gemeente Zaanstad daarvoor inzetten? Na een intermezzo waarin drie teams van jonge ontwerpers hun plannen presenteerden voor een veilig en leefbare Achtersluispolder, lag de focus van het gesprek op de manier waarop in dit gebied de menging tussen Zaankanters en nieuwkomers vorm kan krijgen. De gedachtewisseling waartoe de gebiedsmeet-up aanzette leverde vele inzichten op over keuzes die een stad als Zaanstad, zo dicht tegen de hoofdstad aan, zou kunnen maken. Maar zij liet ook genoeg vragen open. Daar zou je gemakkelijk een hele serie stadsgesprekken aan kunnen weiden.  In de formulering van een aantal aanbevelingen wordt daartoe een aanzet gedaan.

De veranderende metropool
Voordat het gesprek over de ideale mix kon losbarsten schetste Andre Buys, wetenschappelijk onderzoeker bij het RIGO (voorheen: Research instituut Gebouwde Omgeving), de verandering die de metropool rond Amsterdam laat zien als kader voor het gesprek. Niet alleen de verhuisbewegingen tussen Zaanstad en Amsterdam zijn daarin van belang, maar ook het feit dat de Metropoolregio Amsterdam de laatste tijd aan het veranderen is. Uit onderzoek blijkt dat de meeste nieuwkomers in de Zaanstreek – 42%, dus bijna de helft – uit Amsterdam komen. De meeste van hen zijn twintigers die hun geluk benoorden het IJ beproeven, omdat een koopwoning in Amsterdam voor hen niet betaalbaar is. Een vergelijking: in Zaanstad betaal je ongeveer € 2.864 per m2, tegenover bijvoorbeeld € 4.620 in Landsmeer of € 5.423 in Amstelveen.

Maar, zo hield Buys zijn gehoor voor, dat betekent niet dat de nieuwkomers zich settelen en op den duur Zaankanters worden. Stichten de jongeren een gezin en willen zij groter wonen, dan trekken vele van hen naar het noorden, richting Heerhugowaard en Castricum. In die zin verandert de metropool en dijt zij verder uit. Het zijn bewegingen die de gemeente, naar Buys’ mening, als een vaststaand gegeven moet accepteren. Maar zij kan deze ook beïnvloeden door de vestigingsfactoren te verbeteren. Als eerste moet de bereikbaarheid worden vergroot voor hen die in Amsterdam en Schiphol werken, bijvoorbeeld door het verlengen van de Noord/Zuidlijn naar Zaanstad. Daar bovenop moet zij goed nadenken over een woningaanbod dat is toegesneden op de wensen van de nieuwkomers. Zo is bekend dat stedelijke gezinnen graag in appartementen op goede locaties aan het water wonen, terwijl voor leraren, verplegers en onderwijzers in Amsterdam de woningen al gauw te klein worden. Zij kunnen in Zaanstad mogelijk een goedkopere en ook grotere woning vinden.

De Zaanstreek – eigen mix van lage en hoge inkomens, bijeengehouden door solidariteit
Zowel Jaap Draaisma als Frank van Dooren kunnen een eind met het verhaal van André Buys meegaan, maar plaatsen daar ook kanttekeningen bij. Het zijn volgens Draaisma niet alleen rijke Amsterdammers die in Zaanstad huizen kopen. Het gaat om een instroom van verschillende inkomensgroepen. Onder de nieuwkomers bevinden zich veel mensen met een krappe beurs. Dat sluit volgens hen goed aan bij de sterke menging van inwoners van verschillende draagkracht en herkomst dat eigen is aan de Zaanstreek. Van Dooren is zelf altijd sceptisch geweest over de sinds lang en vaak herhaalde voorspelling van een golf van nieuwkomers. De gemeente heeft met de bouw van Inverdan en nieuwe voorzieningen als het Zaantheater hard gewerkt aan het vergroten van een aantrekkelijk woonklimaat, maar tussen de instroom zitten ook veel kwetsbare mensen. Dat ervaart hij dagelijks bij de huurders van de woningen van ZVH. Het is naar zijn mening ook moeilijk om een grotere menging van bewoners te bereiken in de wijken waar zijn huurders wonen. Dat komt door het van rijkswege opgelegde huurbeleid. Bewoners die meer dan 36.000 euro verdienen mag hij niet huisvesten. Daardoor komen de wijken waarin sociale huurwoningen staan in een neerwaartse spiraal terecht. Hoewel er sprake is van ‘scheefwoners’, dus bewoners die eigenlijk een te hoog inkomen hebben voor een sociale huurwoning, is het omgekeerde van ‘scheefwonen’ in veel van die wijken ook het geval: bewoners voor wie de huur eigenlijk te hoog is in verhouding tot hun inkomen.

Wat hem bij deze ontwikkelingen op de woningmarkt vooral zorgen baart is dat een belangrijk kenmerk van de Zaanse samenleving tanende is: het solidariteitsgevoel. In de periode dat hij hier werkte – in juni van dit jaar nam hij afscheid als directeur van ZVH – merkte hij dat de grote hoeveelheid verenigingen aan het afnemen is en daarmee ook het sociale vangnet voor veel bewoners. Toch ondervindt hij in de Zaanstreek de bereidheid bij de rijkere bewoners om meer te betalen, zodat de voor de lagere inkomensgroepen de huren laag kunnen blijven.

Jaap Draaisma herkent de observatie van Van Dooren vanuit zijn eigen jeugd in de Bloemenbuurt van Wormerveer. Toen hij sociale geografie in Amsterdam ging studeren, leerde hij dat hij uit een zogenoemde achterstandswijk kwam. Zelf had hij daar vooral de sterke band tussen de bewoners ervaren. Volgens hem een belangrijke reden dat deze buurten blijven voortbestaan. Door het industriële verleden, dat gedomineerd wordt door het gedachtegoed van de doopsgezinden, woonden arbeiders en directeuren door elkaar heen. In de jaren na de oorlog, gebeurde dat ook toen eerst Italianen en Spanjaarden en later Turken en Marokkanen hier kwamen werken. Terwijl in Amsterdam een wijk als de Jordaan door ‘gentrification’ niet meer herkenbaar is als een arbeidersbuurt, is dat bij veel buurten in Zaanstad nog wel het geval.

De drie gasten hebben ieder vanuit hun werkervaring en ambities duidelijk opvattingen hoe je een goede menging van verschillende inkomensgroepen kan bereiken en het samenleven daartussen kan bevorderen. Angelique Finkers zet zich vanuit het Zaantheater daarvoor in; Draaisma wijst op de betekenis van broedplaatsen; en Van Dooren ziet door zijn ervaringen in de sociaal zwakke wijken hierin een belangrijke taak voor de gemeente. Allereerst Finkers. Zij wil het Zaantheater meer laten zijn dan een locatie waar je naar een voorstelling kunt gaan. Haar gaat het om het creëren van een atmosfeer waarin bewoners van verschillende herkomst en interesse elkaar ontmoeten. Zij ziet ook dat de Zaanstreek door de komst van Amsterdammers met hun eigen interesses stedelijker wordt. Maar ze wil het ‘dorpse’ karakter van het theater behouden. Zij wil dat het theater als een thuis voelt, waarin iedereen de medewerkers als intieme vreemden kent. Iedereen kent de portier Frans die al zo’n dertig jaar in het Zaantheater werkt, zelfs zij die er niet zo vaak komen. Finkers programmeert de voorstellingen met in haar achterhoofd de verschillende doelgroepen, maar niet door expliciet van etniciteit uit te gaan. Dus geen ‘Istanbul aan de Zaan’ meer, maar een Grote Avonturenfestival waar iedereen iets van zijn gading kan vinden. Zij is ervan overtuigd dat het Zaantheater kan bijdragen aan het opheffen van de tweedeling in de samenleving. Hierbij wijst zij op wetenschappelijk onderzoek waaruit blijkt dat de fysieke ervaring van een theatervoorstelling bij bezoekers een groot empathisch vermogen ontwikkelt, waardoor deze zich in de leefomstandigheden van de ander kunnen inleven. Daarom is het volgens haar ook zo belangrijk om kinderen bij het maken van theater te betrekken.

Voor Draaisma zijn de creatieve Broedplaatsen als De Honigfabriek en De Hoop de plekken bij uitstek waar menging plaatsvindt tussen verschillende beroepsgroepen die elkaar kunnen aanvullen. Door goedkope werkruimtes te creëren ontmoeten de creatieve ondernemers die een succesvolle praktijk in Amsterdam opbouwden de ambachtslieden en bouwlieden waarom de Zaanstreek bekend is. Bij veel leegstaande fabriekspanden moet de keuze worden gemaakt deze met kleine bedrijfjes te vullen, in plaats van sloop voor de komst van weer een woningbouwproject. In die zin irriteert het hem dat de eigenaren van het kunstcentrum Het HEM op het Hembrugterrein een Amsterdams netnummer kiezen en de voertaal bij de opening van het festival WeMakeThe.City in het Engels is. Alsof zij niet bij de Zaanstreek horen. Daartegenover plaats hij de eigenaar van de Hellema-fabriek die na zijn pensioen zijn bedrijfsgebouwen aan de Oostzijde niet aan de hoogste bieder wilde verkopen. In plaats daarvan verhuurt hij deze bedrijfsgebouwen aan een broedplaats om de voor de Zaanstreek typisch werkvormen te behouden. Angelique Finkers wijst met grote instemming van Draaisma op de betekenis van de rafelranden van de Zaanstreek, de lelijke plekken in de stad. Ze zijn ‘de kracht van de Zaanstreek’: het zijn laboratoria voor nieuwe soorten van werken en andere vormen van wonen die jongeren trekken die een andere leefstijl volgen dan de gemiddelde Zaankanter.

De drie gasten vragen van de gemeente nadrukkelijk een duidelijk stellingname in de keuze van het woningaanbod en een visie op hoe de voor de Zaanstreek karakteristieke menging in de veranderende samenleving vorm moet krijgen. Frank van Dooren waarschuwt voor een onderstroom in de ontwikkeling van de stad die hij aanduidt met ‘yuppificering’, waarbij de gemeente vooral meegaat met mensen die willen investeren. Hij vraagt van de gemeente het overzicht te behouden, de waarden van de bestaande wijken voor de toekomst te behouden en zich niet alleen te richten op een paar gebieden die nu in trek zijn. Daaronder valt voor hem ook de Achtersluispolder. Goede woonlocaties moeten volgens hem ook gereserveerd worden voor de minvermogenden. Met zo’n beleid zorg je niet alleen voor de versterking van een paar gebieden, maar daarmee lift je de stad als geheel op.

Angelique Finkers vindt het prima dat de gemeente probeert hoger opgeleiden naar Zaanstad te halen. Maar dat moet zij wel doen vanuit het besef dat de nieuwe Zaankanters niet allemaal een goed gevulde beurs hebben. ‘De Zaanstreek’, stelt zij,’ is geen mondaine stad en moet dat ook niet willen zijn.’ Anders zouden die nieuwkomers wel voor Bennebroek of Haarlem hebben gekozen. Door uit te gaan van verschillende wensen en behoeften moet de gemeente zorgen voor een divers woningaanbod. Uit ervaring weet zij dat een bepaalde groep hoogopgeleiden een voorkeur heeft voor wonen in historische binnenstad of in historische dorpskernen, terwijl andere groepen kiezen voor een nieuwbouwwijk.

Intermezzo: Prijsvraag Veiligheid en menging in Achtersluispolder
‘Netwerk Ontwerp Veilige Omgeving’ organiseerde samen met onder meer de gemeente Zaanstad en de Bond Nederlandse Stedenbouwers en Planologen een prijsvraag. De opgave is een ontwerp te maken voor de Achtersluispolder waar bij de menging van wonen en werken rekening wordt gehouden met externe veiligheid, waterveiligheid, sociale veiligheid en verkeersveiligheid. De jury bestond uit Rob van der Velden (BNSP; voorzitter), Ad Stenzler (Veiligheidsregio Zaanstreek Waterland), Jeroen Neuvel (RIVM) en Greetje de Jager en Alex Beijers (gemeente Zaanstad).

Uit de inzendingen werden drie teams bestaande uit vooral jonge ontwerpers genomineerd:

Tauw: ‘Verbinden’
Dit team introduceert een zwevend pad dat een langgerekt park in het gebied met het Vijfhoekpark verbindt. Tegelijk ontsluit het ‘maker-spaces’ waar door ondernemers en bewoners gezamenlijk geklust kan worden, winkelcentra en een promenade met bars en winkels. In het gebied waar ruimte komt voor vele vormen van wonen creëert het pad sociale- en verkeersveiligheid; het vele groen, ook aangebracht aan gevels en op daken, zorgt voor waterberging en een betere lucht- en leefkwaliteit.

InHolland: faceerbaar raster.
Het ontwerp van het team van InHolland bestaat uit twee strategieën. Allereerst wordt over het gebied een faceerbaar raster gelegd. Met micropolders, waarbij de weg 40 cm verhoogd wordt, wordt waterveiligheid gecreëerd; een extra ontsluitingsroute vergroot de verkeersveiligheid en het groen wordt vanuit het Vijfhoekpark het gebied in getrokken om de leefbaarheid te vergroten en hittestress tegen te gaan. Vervolgens kan op basis van beschikbaarheid op kavelniveau een menging van wonen en werken in allerlei vormen in gang worden gezet, waarbij gestreefd wordt naar een combinatie van jongeren en ouderen. Daarbij wil het team zoveel mogelijk gebruik maken van Urban Mining: het hergebruik van materialen uit de omgeving.

SVP architectuur en stedenbouw/TU Eindhoven : Rooskleurig risico.
Het verbindende thema in het ontwerp van SVP/TU Eindhoven is permanente tijdelijkheid. Het is gebaseerd op 6 ontwerpprincipes:

1. Permanente tijdelijkheid – het gebied is altijd in beweging als testlocatie voor het komen en gaan van functies.
2. Modulair en circulair bouwen – bebouwing bestaat uit kleine en grote units, flexibel indeelbaar en getest op brandveiligheid.
3. Zaanse mix 2.0 : per kavel streven naar sterke functiemenging.
4. Overzichtelijke structuur: de Achtersluispolderweg is de ruggengraat en het oeverlint fungeert als calamiteitenroute bij gevaar; voor recreatie en als buffer.
5. Een communicatieplan over de risico’s voor mensen die er gaan wonen.
6. Meerlaagse veiligheid – preventie door mogelijke rampscenario’s in het ontwerp mee te nemen.

Worden de gevaren dan nog te veel benadrukt, dan trekt de regiegroep de roze kaart om te zorgen voor een toffe wijk.

 https://www.stichting-babel.nl/wp-content/uploads/2019/07/ontwerp-van-SVP_TU-Eindhoven-veilige-Achtersluispolder-480x197.jpg 480w, https://www.stichting-babel.nl/wp-content/uploads/2019/07/ontwerp-van-SVP_TU-Eindhoven-veilige-Achtersluispolder.jpg 723w" alt="" width="744" height="305" class=" wp-image-4928 alignnone" style="box-sizing: border-box; height: auto; max-width: 100%; margin: 0px; padding: 0px; border: 0px; outline: 0px; font-size: 16px; text-size-adjust: 100%; vertical-align: baseline; background: transparent;" decoding="async" />

Ontwerp van SVP/TU Eindhoven voor een veilige Achtersluispolder

De jury koos het laatste plan als winnend ontwerp: ‘Ieder aspect van veiligheid is benoemd en er zijn concrete maatregelen bedacht om de veiligheid te waarborgen. Het team introduceert voor de transformatie van het gebied het concept van ‘permanente tijdelijkheid’. De jury vindt dat sterk. Bovendien roemt ze de goede presentatie waarbij humor niet is geschuwd.

De Achtersluispolder als laboratorium voor menging
De presentatie van de drie ontwerpen is aanleiding om het gesprek over menging van Zaankanters en nieuwkomers toe te spitsen op de Achtersluispolder. Het is ook het moment dat het contact met de aanwezigen in de zaal wordt gezocht, waaronder zich vertegenwoordigers van de gemeente, ontwerpers van het stedenbouwkundig bureau KCAP,dat scenario’s voor de polder heeft getekend, en oprichters van broedplaats De Hoop bevinden. Niet iedereen is ervan overtuigd dat de Achtersluispolder zich leent voor menging van wonen en werken. Angelique Finkers vindt dat bij de programmering en ontwikkeling van deze polder het nautische karakter het uitgangspunt moet zijn. Veel minder dan het Hembrugterrein leent deze polder zich voor menging. Henk Terol, raadslid van Democratisch Zaanstad, brengt naar voren dat bij ondernemers in het gebied ook grote zorgen leven. De komst van woningen betekent dat bedrijven uit een zware milieucategorie niet kunnen uitbreiden of zelfs moeten vertrekken. Maar mogelijk dat hiervoor op den duur schone industrie als robotica in de plaats kan komen, waardoor ook wonen mogelijk wordt. Milko Buter, visiespecialist Stedelijke Ontwikkeling van de gemeente Zaanstad, bevestigt dat het bestemmingsplan ‘Wonen’ het voor de komende jaren ook niet toelaat, al wordt er in de noordoosthoek van het gebied wel een experiment gestart met een mix van wonen en werken.

Toch zijn volgens de voorstanders van menging wel degelijk manieren waarop dat in de Achtersluispolder heel goed zou kunnen. Volgens een medewerker van KCAP kan dat alleen als je een proces ontwerpt zoals voorgesteld wordt in het winnend ontwerp van SVP/TU Eindhoven. Je moet dan uitgaan van een dynamische ontwerpbenadering, waarin bestaande waarden worden meegenomen en een dialoog tussen de betrokken partijen vorm krijgt, terwijl tegelijk geëxperimenteerd wordt met tijdelijkheid. De broedplaats De Hoop die in 2018 startte is een mooi voorbeeld van zo’n experiment. Jacek Rajewski, zakelijk manager van De Hoop die 160 ruimtes verhuurt aan zowel Amsterdamse als Zaanse ondernemers, vertelt dat ze binnenkort willen experimenteren met tijdelijke woningen op het terrein. Door het plaatsen van containers willen ze voor de huurders de mogelijkheid bieden om wonen en werken te combineren. Dat is ook een middel om nieuwkomers permanent in de Zaanse samenleving in te bedden. Ook Jaap Driessen die goed op de hoogte is van de betekenis van broedplaatsen voor een stad, ziet juist in de tijdelijkheid van dit soort experimenten een kracht. De milieucontouren moet je als een gegeven accepteren, zoals de gang van zaken rond het Hembrugterrein heeft laten zien. Daar heeft de Raad van State een streep gehaald door de bouw van 1000 woningen. Met tijdelijke huisvesting voor een diverse groep bewoners en ondernemers kun je nieuwe groepen verleiden om zich in Zaanstad te vestigen.

Hoe de verbinding tussen de Achtersluispolder en de aangrenzende wijk zou kunnen plaatsvinden waardoor menging van nieuwkomers en de daar wonende bevolking kan plaatsvinden, was eveneens onderwerp van gesprek. De woordvoerder van De Hoop dacht dat het mogelijk was om samen met creatieve ondernemers van de broedplaats werkplekken te creëren voor mensen uit Poelenburg. Op die manier wordt de Achtersluispolder een plek om talent te ontwikkelen en werkzoekenden te integreren op de arbeidsmarkt. Frank van Dooren van ZVH vraagt zich af of dat voor de hand ligt, omdat er vooral kwetsbare mensen in Poelenburg wonen die geen werk hebben en bovendien kampen met een taalprobleem. Maar op zich staat hij open voor ieder initiatief die de wisselwerking tussen de Achtersluispolder en Poelenburg op gang brengt. Het Zaantheater is ook, zo meldt Angelique Finkers, bezig om contacten te leggen met scholen in Poelenburg voor het organiseren van talentenprojecten.

De stad als geheel een lift geven
Op de achtergrond van de gedachtewisseling over de Achtersluispolder speelt steeds de vraag: hoe kunnen we een verbinding leggen tussen Amsterdam en Zaanstad, op zo’n manier dat het beste uit beiden naar boven wordt gehaald? Volgens een projectontwikkelaar in de zaal staan beleggers klaar om in Zaanstad te investeren, vooral omdat de al te stringente regelgeving in Amsterdam hen daar wegjaagt. Maar of zij in het behoud van de Zaanse eigenheid geïnteresseerd zijn, betwijfelt hij. Architect Paul Carree heeft er alle vertrouwen in dat de verbinding vanzelf tot stand komt, omdat Amsterdammers die in Zaanstad komen wonen vanzelf Zaankanters worden. Die ontdekken allengs de kwaliteiten van de Zaanstreek met de rafelranden en de prachtige weidegebieden en de vervlechting met de dorpen en Zaandam. Maar dan, brengt Frank van Dooren daar tegen in, moet je wel de voorzieningen voor de nieuwe groepen bewoners op orde hebben. Zo is er volgens Van Dooren in de hele Zaanstreek geen normale boekhandel te vinden van het kaliber Donner in Rotterdam of Scheltema in Amsterdam. Hij adviseert aan het eind van de middag nog een keer om de aandacht voor ontwikkeling van de stad over alle groepen in de Zaanse samenleving te spreiden, en de sociaal kwetsbare burgers daarbij niet te vergeten. Dus niet alle energie in het moeilijk te ontwikkelen gebied als de Achtersluispolder te steken, maar dat geleidelijk aan te doen, zodat de rest van de stad niet vergeten wordt. Zo lift de hele stad mee op de experimenten die daar worden uitgevoerd. Tot slot benadrukte Angelique Finkers nog eens welke belangrijke rol cultuur en dus ook het Zaantheater speelt in het leggen van verbindingen.  Uit onderzoek weet zij dat steden die het in Nederland goed doen, ook een bruisend cultureel leven hebben. De keuze van Babel om het Zaantheater als podium te kiezen voor een gebiedsmeet-up over wat Amsterdam en Zaanstad bindt, was om die reden dan ook wel heel toepasselijk.

Een aanzet tot de formulering van aanbevelingen:
Het is niet zo dat alleen rijke Amsterdammers zich vestigen in de Zaanstreek. Zo gemêleerd de bevolking van de Zaanstreek is, zo groot is ook de mix van nieuwkomers. Voor het creëren van een aantrekkelijk woonklimaat is meer nodig dan het verbeteren van de bereikbaarheid en de vernieuwing van alleen het centrum van Zaandam. Nagegaan moet worden welk soort woningen voor deze diverse groep import-Zaankanters gebouwd moet worden en welke voorzieningen ontbreken in de Zaanstreek. Denk daarbij aan een goed gesorteerde boekhandel of een grotere variatie aan restaurants.

Zaanstad moet de rafelranden koesteren, evenals leegstaande fabriekspanden die voor broedplaatsen in aanmerking komen. Experimenteer met ‘permanente tijdelijkheid’ in de Achtersluispolder en andere rafelranden van de stad door het scheppen van goedkope woon- en werkruimtes. Deze fungeren als laboratoria voor nieuwe manieren van werken en wonen en verleiden creatieve ondernemers om in de Zaanstreek te komen wonen.

De gemeente Zaanstad zou zich niet alleen moeten richten op de ontwikkeling van een paar gebieden zoals de Achtersluispolder, omdat die nu bij investeerders in trek zijn. De gemeente zou op basis van bestaande waarden in alle wijken, waaronder ook buurten als Poelenburg en de Kleurenbuurt, na moeten gaan welke goed gelegen locaties ook voor sociale woningbouw in aanmerking komen. Op die manier wordt de stad als geheel gelift en vindt een menging van inkomensgroepen plaats die eigen is aan de Zaanstreek.

Wat de gasten bij de gebiedsmeet-up van 21 juni allemaal adviseren is acceptatie: accepteer dat de Zaanstreek geen mondaine stad is, accepteer de aanwezigheid van milieucontouren, accepteer de menging van lage en hoge inkomens, ook onder de nieuwkomers en neem dat alles als vertrekpunt bij het scheppen van een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat. Vergeet daarbij de bindende kracht van cultuur niet. Niet alleen de cultuur van theater, dans en cabaret, maar ook de cultuur zoals die gemaakt wordt in buurthuizen, op scholen, bij amateurverenigingen en in broedplaatsen.

Aan deze gebiedsmeet-up ging een vaarexpeditie door de Achtersluispolder vooraf. Lees hier het verslag.

Organisatie: Stichting Babel, Zaans architectuurplatform i.s.m. Pakhuis de Zwijger
Verslag: Jouke van der Werf van ‘Bureau op het Plein’
Datum: vrijdag 21 juni 2019
Locatie: Zaantheater, Zaandam
Moderatie: Leontine de Koning

De bijeenkomst over toekomstperspectieven voor de Achtersluispolder op 5 oktober 2018 had als motto de vraag meegekregen: “Hoe gaat de Achtersluispolder Amsterdam en Zaanstad verbinden”. Wie nu vanuit Zaandam over de Noorder IJ- en Zeedijk fietst – om vervolgens via een stuk snelfietspad Amsterdam binnen te komen – passeert logistieke loodsen, handels- en productiebedrijven, nog meer bedrijven, vervolgens Zijkanaal H (met een paar woonboten nog net zichtbaar) en de Noorder IJplas (onzichtbaar achter de bomen). Bij Zijkanaal H zijn we dan de gemeentegrens gepasseerd.

De afstand vanaf de Noorder IJ- en Zeedijk naar de oever van Noordzeekanaal is ruim een kilometer. Een enorm gebied dus: de Achtersluispolder, het grote haven- en industriegebied aan de zuidoostkant van Zaanstad en de Noorder IJplas, natuur en waterwoongebied aan de Noordwestkant van Amsterdam.

De mogelijke transformatie van dit gebied tot stedelijk woon-werkgebied is sinds enige tijd onderwerp van studie. In Zaanstad als onderdeel van MAAK.Zaanstad. In Amsterdam in het kader van Havenstad Amsterdam.

Ontwerp en debatbijeenkomst

Op vrijdagmiddag 5 oktober organiseerde Babel (Zaans Architectuurplatform) in samenwerking met de Amsterdamse Academie van Bouwkunst en de gemeente Zaanstad (MAAK.Zaanstad) een bijeenkomst met ontwerpers en studenten over de mogelijke lange termijn transformatie van de Achtersluispolder. Stip de horizon: 2040.

De Yada Yada Market op het Hembrugterrein was een passende locatie voor de bijeenkomst. Een dertigtal ontwerpers van verschillende disciplines, studenten, medewerkers van MAAK.Zaanstad en verdere meedenkers ging het gesprek aan over de uitdagingen voor de Achtersluispolder en het omliggende (water-)landschap, over unieke kwaliteiten en aangrijpingspunten voor herontwikkeling. Over vragen als: welke unieke kwaliteiten kan en moet een toekomstig Achtersluispolder krijgen? Hoe past een transformatie van de Achtersluispolder in het grotere verband van Noordelijke IJ-oevers – Achtersluispolder – Hembrugterrein – Zaanoevers? Welke landschappelijke kwaliteiten verdienen een centrale plek in een transformatiestrategie?

De inhoudelijke input kwam van:

• 12 derdejaars studenten van de Academie van Bouwkunst (stedenbouw en landschapsarchitectuur). Hun ontwerpen voor een toekomstige Achtersluispolder als nieuw woon- en werkgebied in de metropoolregio Amsterdam waren op panelen te zien. Veel van de studenten waren ook zelf aanwezig.
• Ruurd Gietema (KCAP), supervisor voor de Achtersluispolder, die een aanzet voor een nieuw raamwerk presenteerde op basis van zijn ruimtelijke analyse.

De inhoudelijke diepgang en variëteit van ruim 3 uur inhoudelijke uitwisseling kan lastig worden samengevat in een kort gespreksverslag als dit. De aanwezigen nemen de uitkomsten mee in hun verdere werk rond de mogelijke transformatie van de Achtersluispolder.

     De discussie gaat verder                                                                                             

Babel, Zaans architectuurplatform,  wil bijdragen aan verbreding en verdieping
van de discussie over de mogelijke transformatie van de Achtersluispolder.
Met vervolgactiviteiten gaan we een breder publiek betrekken en de ruimte
geven om mee te denken. En met ontwerpers en andere professionals willen we
kansen en dilemma’s uitdiepen. Want het is niet niks, een geleidelijke
transformatie van dit haven- en industriegebied……

Context en analyse

De bijeenkomst startte om 13.00 uur met een inloop: in het recent herstelde monumentale gebouw 8 op het Hembrugterrein (een jaar geleden groeiden nog bomen door het dak) konden de deelnemers aan de bijeenkomst de grote maquette van Amsterdam Havenstad bekijken. Met de Achtersluispolder en Noorder IJplas.

Na terugkomst in Yada Yada heette Leontine de Koning (Babel) iedereen welkom. Zij leidde de bijeenkomst deze middag in goede creatieve banen.

Robert Leferink (Babel) trapte af met een korte uiteenzetting van de context van de ontwerpopdracht aan de studenten: de nieuwe aankomende schaalsprong in de ontwikkeling van Amsterdam, die zich definitief afspeelt binnen én buiten de gemeentegrenzen van Amsterdam. Een schaalsprong met 40.000 à 70.000 nieuwe woningen in het gebied van Havenstad Amsterdam en 20.000 in bestaand stedelijk gebied van Zaanstad, die de ruimtelijke en sociaal-culturele relatie tussen Amsterdam en de Zaanstreek ingrijpend kan veranderen. Zeven eeuwen van door mensen gemaakt landschap is hier zichtbaar en zal een nieuwe golf van transformatie ondergaan. Verwijzend naar de bomen rondom het Yada Yada gebouw vroeg hij aandacht voor de spontane en verborgen natuur in industrie- en havengebieden: waard om te koesteren en kansen op uitgroei te bieden.

Aansluitend nam Ruurd Gietema (KCAP) (supervisor Achtersluispolder binnen MAAK.Zaanstad) de aanwezigen mee in een brede en diepgaande analyse van het gebied, met zijstappen in de vorm van analogieën met soortgelijke transformatiestrategieën als in Hamburg Hafencity en in Montpellier. Het begrip ‘new localism’ kwam regelmatig terug: het pleidooi om specifieke kwaliteiten van het lokale gebied en regio tot uitgangspunt van herontwikkeling te nemen. Aan de hand van kaarten, schetsen, foto’s en referenties, waarbij ook de analyses van onder andere Frits Palmboom (Zaan- en IJ-oevers) en  Bosch & Slabbers (Noorder IJplas) aan de orde kwamen, passeerden in zijn analyse:

• de historische lijn van de industrialisatie in de Zaanstreek, van het landschap van industriemolens, via Zaan en Noordzeekanaal, de Stelling van Amsterdam met Hembrugterrein en pakhuis De Vrede, naar de aanleg van de Achtersluispolder als zelfstandig haven- industriegebied ten zuiden van Zaandam.
• de cultuurhistorische waarden in de Achtersluispolder, zoals de zeedijk, de overblijfselen van de dijkdoorbraak, pakhuis De Vrede en houtindustrie, de Zaanoever.
• de zoektocht naar nieuwe samenhang tussen de Achtersluispolder en de omgeving: de link naar de woonwijken aan de noordkant als Poelenburg, Vijfhoekpark, Hembrugterrein aan de westkant, de Noorder IJplas en noordelijke IJ-oevers, en Amsterdam Havenstad aan de oost- en zuidkant.
• de noodzaak van een strategisch raamwerk om de transformatie van de Achtersluispolder richting en energie te geven. Met de structuren binnen het gebied als basis voor toekomstige verandering. En met een belangrijk accent op de (her)ontwikkeling van routes met de omringende gebieden (water, groen, verkeer).
• Vervolgstappen op de nu afgeronde analyse van de Achtersluispolder met uitdagende keuzes en dilemma’s. Het vraagstuk van de fragmenterende werking van de alsmaar drukker wordende Thorbeckeweg: hoe overwin je die barrière en hoe creëer je een logische relatie tussen bestaande wijken als Poelenburg en nieuwe woon- en werkbuurten in de Achtersluispolder. Welk tracékeuzes voor de verbindende routes (groen, snelfiets, openbaar vervoer) zowel in oost-west richting (Noordelijke IJ-oevers – Noorder IJplas – Achtersluispolder – Hembrugterrein/Zaandam) als in noord-zuid richting (Poelenburg – Vijfhoekpark – Achtersluispolder).

Aan het slot van zijn presentatie ging Ruurd Gietema in op een mogelijke onderscheid in deelgebieden en lanceerde hij ideeën om de transformatie van de Achtersluispolder op gang te brengen:

• per kavel (cluster van kavels), hier allemaal in particulier eigendom), planologisch ontwikkel- en verdichtingscapaciteit mogelijk maken en van randvoorwaarden voorzien. Met als referentie: de transformatie door private partijen van de Rotterdamse Wijnhaven van kantorenwijk naar woon-werk wijk.
• Benutten van eigenheid en cultuurhistorische waarden: ‘Zaanse menging 2.0’.
• strategische keuze tussen enerzijds een alomvattende herontwikkeling en anderzijds geleidelijk ‘verkleuren’ (referentie Hamburg Hafencity) en bottom-up transformatie langs de lijn van placemaking en gebruiksverandering (referentie FredericiaC Denemarken).

Met daarbij direct de kanttekening, dat beide strategieën uitersten zijn en dat een kansrijke strategie altijd een mengvorm van elementen van beide zal moeten zijn.

In de hierop volgende discussie met de zaal werd het vraagstuk van bottom-up versus top-down verder uitgediept. Met in ieder een conclusie, die breed gedeeld werd: het maken van de fysieke verbinding Zaandam- Achtersluispolder – Noordelijke IJ-oevers is een voorwaarde voor het op gang brengen en slagen van elke vorm van transformatie van de Achtersluispolder. Én zo’n verbinding is dermate gecompliceerd, dat hij top-down tot stand moet worden gebracht.

12 toekomstvisies voor de Achtersluispolder

Ze passeerde allemaal de revue, de toekomstvisies die de studenten stedenbouw en landschapsarchitectuur van de Academie van Bouwkunst hadden gemaakt voor de Achtersluispolder. Ze waren aan de slag gegaan met de volgende vraagstelling.

Voor de (5) stedenbouwers:

Aan het IJ, in het hart van de metropoolregio Amsterdam (MRA) vindt de komende jaren verdichting plaats om de druk op de woningmarkt op te kunnen lossen. Dit gebeurt voor een groot deel in de vorm van grootschalige transformaties van (voormalige) industriegebieden. Maar is deze toevalligheidsplanologie wel het antwoord op de grootste groeigolf sinds het AUP, 100 jaar geleden? Welke kwalitatieve eisen moeten we stellen aan deze nieuwe groei? Wat kunnen we vragen van nieuwe buurten en wijken aan het IJ, welke problemen kunnen ze voor achterliggende wijken oplossen, meer dan het ontlasten van de huizenmarkt? Denk hierbij aan nieuwe voorzieningen, duurzaamheidsvraagstukken of de mobiliteit van de toekomst. Bedenk de buurt van de toekomst en hoe toekomstig leven in de Achtersluispolder er uit kan komen te zien. Maak een visie voor hoe deze buurt op de schaal van de MRA zich onderscheidt en verkoopt, schrijf een essay over de toekomst van verstedelijking.

Voor de (10) landschapsarchitecten:

Maak een ontwerp voor het gebied aan de noordzijde van het IJ dat tussen het Amsterdamse havengebied en het stedelijk gebied van Zaanstad ligt. Het ontwerp bestaat uit een betoog over een mogelijk toekomstig programma voor het gebied en een plan voor de manier waarop dat (stapsgewijs) wordt ingepast in de constellatie van kwaliteiten, structuren, aantrekkelijkheden die het gebied kenmerken en een plan voor de manier waarop een aantal knelpunten in het gebied wordt aangepakt en kansen worden benut.
Centrale vraag voor de landschappelijke opgave is wat de landschappelijke en programmatische mogelijkheden voor het plangebied zijn nu het gebied onderdeel wordt van het stedelijke woon-, werk-, voorzieningencomplex in de metropoolregio. Hoe kan de aantrekkelijkheid ervan een impuls krijgen door vol in te zetten op de historische, ecologische, waterhuishoudkundige en recreatieve kwaliteiten en potenties van het gebied? Daarbij is het belangrijk om uit te zoeken wat de transities op gebied van klimaat, energie, biodiversiteit, gezondheid en sociale samenhang op den duur voor de ontwikkeling van dit nieuwe stuk stad gaan betekenen.

Werk van 12 studenten van de Academie van Bouwkunst                                          

Zaandam harbour 2.0 Industrial leftovers are not rubbish * Philippe Allignet
Line in the Ground * Andrej Badin
Waterstad * Jeroen Boon
Achtersluiskwartier, making an interaction * Franco Carrasso
Landschapspark Achtersluisduin * Jan Eiting
Water restores men’s scape * Lieke de Jong
Defined by the edge * Sybren Lempsink
Sluishaven * James Heus
Sluisstad * Kim Krijger
Noordzeekwartier- Binnenstedelijk wonen aan het Noordzeekanaal  * Andreas Mulder
Zaanse Eilanden * Veronika Skouratovskaja
Zaanse chance * Robert Younger

Jerryt Krombeen (Academie van Bouwkunst) haalde kernpunten van alle ontwerpen naar voren. Op het gevaar af te generaliseren had hij het werk van de studenten geordend in vier categorieën:

• ontwerpen met een uitgewerkte relatie tussen stad en landschap/natuur;
• waterstad ontwerpen
• energiestad en landschap;
• hergebruik en transformatie.

Discussie

Na de presentaties was het tijd om rond te gaan lopen. Verspreid in de Yada Yada hal stond het werk van de studenten op panelen. Een half uur lang had iedereen de gelegenheid om alle ontwerpen en toelichtingen te bekijken en te bespreken met de aanwezige studenten. Leontine de Koning (Babel) gaf als vragen mee:

als je het studentenwerk ziet, wat mis je dan in de analyse van KCAP?

of nog wat breder: welke nieuwe ideeën en thema’s ontdek je in het werk van de studenten als interessante bijdragen aan de discussie over de transformatie van de Achtersluispolder?  

In de plenaire discussie kwamen vervolgens inderdaad veel thema’s aan de orde, als inspiratie voor de verdere planvorming en ook als dilemma’s, die de nodige aandacht zullen vragen.

• Het tracé voor de verbindingsroute Noordelijke IJ-oevers – Noorder IJplas – Achtersluispolder – Hembrugterrein/Zaandam is een bepalende succesfactor vanwege de geïsoleerde ligging van het gebied. Én de keuze wat voor type verbinding dit wordt: snelfiets of metro, of iets wat er tussen ligt, of én én? Bij hoogwaardig openbaar vervoer speelt de kip – ei discussie over de vraag: eerst de verbinding aanleggen om nieuwe bewoners, bedrijven, voorzieningen aan te kunnen trekken òf eerst nieuwe gebruikers om voldoende passagiers voor de verbinding te hebben. En natuurlijk: hoe wordt het verlies gedekt in de tussenperiode.
• Zet in op de ontwikkeling van een sterke eigen identiteit van de Achtersluispolder als schakel tussen Amsterdam en Zaanstad. Geen slap aftreksel van Zaanse architectuur, geen half werk, maar nieuwe krachtige identiteitsdragers.
• Integreer energieopwekking als zichtbare activiteit in het ontwerp van het gebied.
• Benut voor de transformatie vooral de havenbekkens en de oevers en aarzel niet om extra oevers toe te voegen.
• Ga verstandig om met de keuze en de locatie van deelprojecten, waarmee de transformatie wordt gestart. Dat moeten aantrekkelijke ontwikkelingen zijn, die nieuwe initiatieven kunnen aantrekken. In dit licht kan een keuze voor snelle woningbouw op een toevallig beschikbare locatie, zoals bij de Thorbeckeweg wel eens onverstandig zijn vanwege gebrek aan woonkwaliteit onder de huidige omstandigheden.
• Zie het hergebruik van bestaande gebouw niet als incident (pakhuis De Vrede), maar als breed uitganspunt voor de transformatiestrategie; ook al zie je op het eerste gezicht nog niet zoveel aangrijpingspunten bij de bestaande gebouwen in het haven- en industriegebied.
• Ga werken vanuit micro-interventies. Als een gebouw, hal, of kavel vrijkomt, transformeer het dan solitair. Door een aantrekkelijk binnenmilieu (binnentuinen, e.d.) kan nieuw gebruik ontstaan, terwijl buiten de wereld van de industrie nog doordraait.
• Voor de huidige bedrijven is de planologisch vergunde milieuruimte, ook al wordt die niet volledig benut, van grote waarde. Vervangende vestigingslocaties elders zijn belangrijk om het voor bedrijven aantrekkelijk te maken om na te denken over functieverandering van hun locatie in de Achtersluispolder. Incentives, planologische ruimte, en verdiencapaciteit moeten slim worden uitgewerkt om coalities van zittende bedrijven en nieuwe investeerders tot stand te brengen.
• Er zal altijd sprake moeten zijn van een mix van private initiatieven en overheidsinterventies om een samenhangende herontwikkeling op gang te brengen. Denk bij de overheidsinterventies aan hoogwaardig openbaar vervoer en aan de verwerving en van strategische locaties als katalysator van een cruciale ontwikkeling. De omvang en de complexiteit van de Achtersluispolder is te groot om Zaanstad alleen als risicodragende overheid het werk te laten doen. Koers daarom op een gezamenlijk ‘havenstad ontwikkelfonds’ van tenminste Zaanstad en Amsterdam.

Na deze discussie was de vrijdagmiddag al ver gevorderd. Tijd om af te sluiten. In de wetenschap, dat de discussie over de Achtersluispolder nog maar net begonnen is en zeker verder gaat.

Verslag van Robert Leferink (Babel)

Te midden van zijn kunstwerk Still Life, het eerste werk in de vaste collectie van Het HEM, sprak Ronald Rietveld van studio RAAAF op donderdag 28 november 2019 over zijn projecten, zijn werkwijze en zijn ideeën hoe leegstaande gebieden en gebouwen getransformeerd kunnen worden. De onderliggende vraag van RAAAF is steevast: ‘Hoe kunnen we vanuit het heden, het verleden en de toekomst aan elkaar verbinden?‘

Babel Zaans architectuurplatform vroeg Ronald Rietveld een inspiratielezing te houden. Zijn zienswijzen zijn interessant voor Zaanstad, waar veel op stapel staat en waar zorgvuldig nadenken over de toekomst van dit gebied van belang is. RAAAF krijgt het steeds weer voor elkaar op een originele, experimentele en vernieuwende manier naar ruimtelijke opgaven te kijken en deze altijd zelf te formuleren en te herformuleren. Ze doen dat denkend vanuit verschillende disciplines: filosofie, beeldende kunst, film, architectuur en techniek. Hiertoe werken ze samen met een netwerk van professionals.

Typerend voor RAAAF is dat ze de schijnbare schaalloosheid beheersen, ruimtes die soms moeilijk te bevatten zijn vanwege de grote schaal. Vaak pakken ze opgaven aan die haast ongrijpbaar lijken. RAAAF schuwt ruimtes als Het HEM, de Maasvlakte, de Flevopolder en de voormalige vliegbasis in Soesterberg niet. De schaal weten ze steeds weer voelbaar te maken, van heel groot tot in het kleinste detail. En wat daarbij interessant is, is dat er altijd naar een maatschappelijke betekenis van de opgave wordt gezocht. RAAAF mengt zich bij bijna elke opgave die ze aanpakken in de ruimtepolitiek. Dat deden zij met hun installatie in het Nederlandse paviljoen op de Architectuurbiënnale in Venetië in 2010, waarin zij de potentie van leegstaande gebouwen lieten zien, maar ook bij de publicatie van Vacancy Studies (2014), een aantal jaren later, waarin zij een ontwerpmethodiek beschrijven die inhoudt dat ingrepen op kleinere schaal de grote schaal grijpbaar maken. Ze tonen in het boek tal van voorbeelden.

Belangrijk is, zo stelde Ronald Rietveld, dat ‘je niet alle problemen in één keer hoeft op te lossen. Je moet ruimte scheppen voor mogelijkheden en met een visie naar de toekomst kijken. De beelden die je maakt moeten altijd de belofte hebben dat het iets had kunnen worden of kan worden.’ Belangrijk hierbij is, en dat was een belangrijke boodschap aan Zaanstad: ‘Een denkbeeld kan veel verder gaan dan een gerealiseerd idee.’ 

De lezing was een pleidooi voor ‘het denken over de toekomst vanuit de oorsprong van de plek, het scheppen van mogelijkheden voor plekken en het blootleggen van het potentieel’. Zaanstad heeft vele mogelijkheden voor een rijke en diverse toekomst, zo werd door Ronald Rietveld bekrachtigd. 

Datum:                                28 november 2019
Plaats:                                 Het HEM, Zaandam
Bezoekers:                          Circa 70 personen
Verslag:                               Vibeke Gieskes

 Datum:                              13 november 2019
Plaats:                                Doopsgezinde Vermaning Zaandam
Bezoekers:                         circa 80 personen
Gespreksleider:                 Hans Luiten (historicus en auteur uit Zaanstad)
Verslag:                              Marieke Ros

Deze avond is onderdeel van een tweeluik, waarvan de eerste bijeenkomst vorige week plaatsvond. Het accent lag toen vooral op informatie bieden over de cultuurhistorische inventarisatie die de gemeente recent voor sociale woningbouwwijken uit de periode 1900-1945 heeft opgesteld. Het doel van deze tweede avond is verdere verdieping en discussie. Zijn er nog meer waarden die in het afwegingskader aan bod moeten komen?

De eerste inleider Jouke van der Werf (presentatie) is als architectuurhistoricus werkzaam bij het Bureau Monumentenzorg van de gemeente Amsterdam, waar hij zich vooral richt op naoorlogse wijken. Daarnaast vormt hij samen met Els Bakker het Zaanse Bureau op het Plein, dat zich met name focust op de identiteit en gebruik van de ruimte in de stad. Hij kijkt dus vanuit twee perspectieven, als erfgoedprofessional én als bewoner.

De betekenis van erfgoed verandert en verbreedt. Context wordt steeds belangrijker. Tot nu toe bepaalden professionals wat erfgoed is aan de hand van objectieve criteria. De sociaal-maatschappelijke betekenis van een gebouw of plek en de beleving van bewoners worden steeds belangrijker bij de waardebepaling. In de Van der Pekbuurt in Amsterdam is dat verwerkt in waarderingskaarten. Het Verdrag van FARO (programma Rijksdienst Cultureel Erfgoed) benadrukt de rol van erfgoed voor het verbinden van individuen met hun omgeving. Erfgoed biedt verdieping op de geschiedenis. De historische waarde van de Nieuwmarktbuurt werd bijvoorbeeld ineens heel manifest door de rellen rond de aanleg van de metro.

Met welke waarden kijken bewoners? Jouke maakt een onderscheid tussen de geplande en geleefde stad. Planners en bewoners hanteren verschillende terminologieën en waarden. Hierbij noemt hij als voorbeeld de toekomstvisie op de Westzanerdijk-buurt. Samen met bewoners werd een ‘mental map’ van de buurt gemaakt, waarop plekken staan die voor hen persoonlijke betekenis en waarde hebben: zoals de Fronik buurtboerderij, maar ook de oude Joodse begraafplaats en het uitzicht op de Westzanerpolder. Opvallend was ook dat bewoners soms een hele verschillende betekenissen en waardering kunnen toedichten aan een plek. Dat bleek onder andere bij De Belt.

Een ander voorbeeld is Het Blok in Krommenie. De erfgoedprofessional kijkt naar cultuurhistorische kwaliteiten, maar de bewoners noemen ook emotionele en sociale belevingswaarden, zoals de brug die het gevoel van thuiskomen in de wijk markeert, het huis dat voelt als een warme jas en het open groen dat een gevoel van vrijheid geeft. Conclusie van Jouke: maak een genuanceerde afweging en houd rekening met zowel professionele- als bewonerswaarden.

De volgende spreker Gert Jan te Velde (presentatie) van Vanschagen Architecten uit Rotterdam heeft veel ervaring met stadsvernieuwing. Hij ziet zichzelf als een pleitbezorger voor renovatie – “Het kan en het moet!” – en licht dat toe aan de hand van verschillende projecten waaraan hij heeft gewerkt. Zoals een vooroorlogse buurt in Doetinchem, gebouwd door de architecten Gulden & Geldmaker (die ook verschillende sociale woningprojecten in de Zaanstreek hebben gebouwd, waaronder de Vissershop in Zaandam – MR). Hier is een combinatie van renovatie en sloop/nieuwbouw toegepast. Je kunt de tijd niet terugzetten. Zo’n combi is soms handig en gewenst, bijvoorbeeld voor het realiseren van ouderenwoningen die ruimere plattegronden nodig hebben.

Ook in een vooroorlogse buurt in Leiden is als compromis gekozen voor een mengvorm. De opstelling van de corporatie (sloop of renovatie) bleef lang onduidelijk. Dat zorgde voor tijdsdruk die funest is voor het proces. Voor een deel bleven alleen de voorgevels van de woningen staan. Bij de renovatie is gebruik gemaakt van kunststof (!) kozijnen, maar wel van een verantwoorde (en kostbare!) kwaliteit. Voor een naoorlogse (flat-)wijk in Utrecht werd een toolbox met kwalitatieve randvoorwaarden ontwikkeld. Hier werden als verbetering bijvoorbeeld woningen toegevoegd op de begane grond. Gert Jan is van mening dat je een analyse van een buurt altijd met elkaar moet doen. Het gaat om meer dan alleen objectieve kennis, maar ook over subjectieve kwaliteiten. “Renovatie is een huwelijk van wensen en mogelijkheden.” Ook wijst hij erop dat gekeken moet worden naar de bredere context: in wat voor omgeving ligt een buurt? Wat gebeurt eromheen?

Reactie vanuit de zaal: betrek het belang van ‘cradle to cradle’ ook in de afweging en aanpak. Anita Blom, werkzaam bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, adviseert om bijtijds te beginnen met inventariseren en kennis ontwikkelen over buurten uit de periode na de Tweede Wereldoorlog.

Vervolgens is het woord aan twee columnisten. Amanda Hogenes (manager bestuursstaf woningbouwcorporatie Parteon) pleit ervoor om in het proces ieders belang goed af te wegen. Parteon wil zorgen voor betaalbare en goede woningen, met respect voor de cultuurhistorie. Maar het tij is gekeerd, de opgaven stapelen zich op: verduurzaming, groei van de sociale voorraad, funderingsproblemen én het moet betaalbaar blijven. Parteon wil haar grondslag behouden: bouwen voor de minst draagkrachtigen. Behoud/renovatie kost meer geld, dus dat betekent dat elders in de stad moet worden ingeleverd. De financiële lasten van renovatie moeten meer worden verdeeld. Het toverwoord is maatwerk. Het gaat om betaalbaarheid, duurzame kwaliteit, veiligheid en comfort, en zorgen voor voldoende woningen door te vernieuwen, te verdichten en te behouden.

Monique Anrochte (lid bewonerscommissie Rode Buurt Zaandijk) is kort maar krachtig. Nieuwbouw valt voor de bewoners meestal duurder uit. Ze noemt het voorbeeld van een bewoner die al 78 jaar in de haar buurt woont, maar de huurverhoging als gevolg van sloop/nieuwbouw niet kan betalen en daarom zou moeten verhuizen. “Corporatie, realiseert u zich wat u deze bewoners aandoet?” Het gaat om de belangen van de arbeiders van nu.

Na de pauze gaan we in subgroepjes verder door met de uitgangspunten, die in de vorige sessie naar voren zijn gebracht:

• Cultuurhistorische waarde                – (door de gemeente geïnventariseerd)
• Schoon, heel en veilig                        – goed beheer voor woning en woonomgeving
• Betaalbaarheid                                    – bereikbaar houden voor de doelgroep
• Duurzaamheid                                     – beperking energieverbruik en uitstoot
• Sociale samenhang                            – ontmoeting, burenzorg, betrokkenheid bij beheer
• Nabijheid voorzieningen                    – ondersteuning van het wonen
• Voortbestaan corporatie                    – sociale voorraad veilig stellen

In de eerste ronde wordt iedere deelnemer gevraagd om in een andere rol te kruipen: die van wethouder, corporatiedirecteur, bewoner of onafhankelijke adviseur. In de tweede ronde kan iedereen ‘los’ gaan met zijn/haar eigen mening.

Wat kwam er uit de terugkoppeling, in willekeurige volgorde?
>             Hou op voorhand rekening met de optie van een mix van renovatie en nieuwbouw of van roulatie van woningen (b.v. ouderen keren terug in een kleinere woning). Bouw niet te groot.
>             Kijk naar de plek/functie, die een buurt op een hoger schaalniveau (wijk; gebied; stad) heeft. Geef ook de hoofdader van de stad een cultureel-historische waardering mee; ook zij dragen de kwaliteiten van de stad en verbinden de kleinere eenheden.
>             Denk aan de langere termijn. Bedenk hoe je een buurt over 50 jaar wilt/zult beleven. Hou rekening met (ambities voor) de toekomst (b.v. meer diversiteit in een buurt of wijk brengen; verdichting; parkeren).
>             Toon lef wat je met een buurt wilt.
>             Iedereen moet in principe in zijn oude buurt of wijk terug kunnen komen; het gaat vooral om de sociale samenhang. Koester het ‘thuisgevoel’.
>             Kijk naar cultuurhistorische waarden in relatie tot hedendaagse woonwensen/-eisen.
>             Bedenk wat daadwerkelijk betaalbaar is, voor bewoners en voor de corporaties (“een goed huwelijk”).
>             Betaalbaarheid heeft niet alleen met huurprijzen te maken, maar ook met (lagere) energielasten. Beschouw de totale woonlasten.
>             Neem de bewoners van meet af aan serieus. Maar bedenk ook dat er nieuwe bewoners komen die in het proces geen inbreng hebben maar wel met het resultaat te maken krijgen.
>             Weeg het individuele en algemene belang zorgvuldig tegen elkaar af.
>             Neem voldoende tijd voor het proces. Wat is écht urgent? Waar is méér tijd voor?
>             Wat nog ontbreekt is de wegingsfactor. Welke factoren wegen uiteindelijk het zwaarst? Het gesprek daarover moet wel worden gestaafd met onderzoek.
>             Maak ieders rol aan de voorkant duidelijk. Dat is belangrijk voor de uiteindelijke weging van belangen. Bedenk waar de eindverantwoordelijkheid ligt.
>             We huren van de corporatie, maar zijn ook burgers in deze stad. Gemeente, je mag je niet afzijdig houden in dit complexe proces.
>             Bij vervangende nieuwbouw moet, bij de keuzes voor de woningdifferentiatie, ook rekening gehouden worden om het recht op terugkeer mogelijk te maken. Verder wordt de gezinssamenstelling al kleiner: daar in meegaan maakt het mogelijk meer te bouwen.
>             De geschiedenis van de ontwikkeling van de stad moet afleesbaar gehouden worden.
>             De lage rente is ook een kans, zeker als dat gepaard gaat met langere exploitatietermijnen dan corporaties nu doen. De geleverde kwaliteit rechtvaardigt dat.

Aan het slot van de bijeenkomst concludeert Hans Luiten dat de twee avonden veel hebben opgeleverd. De aanbevelingen worden verwerkt in een verslag dat naar de gemeente wordt gestuurd. Wethouder Wonen Songül Mutluer geeft aan dat de gemeente momenteel in de discussie over sloop of behoud gebruikmaakt van afwegingscriteria die uit Amsterdam komen. Zij is blij met de input en neemt de aanbevelingen en aanvullingen mee voor het vervolg.